زیست - زمین

ادم يا ورم كه به آن خيز هم مي‌گويند، يكي از عوارضي است كه كم و بيش در برخي افراد ديده مي‌شود و به نظر مي‌رسد اين روزها در جامعه شيوع بيشتري يافته است. در گذشته اين عارضه عمدتا در بين سالمندان مشاهده مي‌شد، ولي امروزه در افراد جوان يا حتي نوجوان نيز شاهد آن هستيم.

ادم ممكن است در اطراف چشم‌ها، در صورت و گونه‌ها، پشت دست‌ها، مچ پاها، روي پنجه‌هاي پاها و يا در ساق پا ديده شود.

اما اين عارضه به چه علت يا عللي در انسان بروز مي‌كند؟ خيز يا ورم به علت افزايش آب ميان بافتي در بدن ايجاد مي‌شود و معمولا با تجمع آب در زير پوست همراه است.

اين عارضه ممكن است به علت بيماري و يا تغذيه نامناسب باشد و همچنين بيماري‌هاي قلبي – عروقي و يا اختلالات كليوي مي‌توانند موجب ادم شوند كه در اين حالت نوع بيماري و درمان آن بايد به وسيله پزشك متخصص تشخيص داده شود. در برخي موارد، ورم مداوم يا شديد نيست و به طور خفيف يا گاه به گاه عارض مي‌شود كه در اين صورت مي‌توان علت آن را در تغذيه نامناسب جستجو نمود.

در اينجا اين سوال پيش مي‌آيد كه چه عوامل تغذيه‌اي در بروز ادم (ورم) موثر هستند و براي پيشگيري از اين عارضه برنامه غذايي را چگونه بايد تنظيم كرد؟

يكي از مواردي كه در بروز ادم نقش دارد، مصرف غذاهاي شور و پرنمك است. از وظايف مهم نمك، نگهداري آب در بدن است و سديم يا ماده اصلي نمك طعام در مايعات بين سلولي وجود دارد. وقتي ميزان نمك طعام در غذا بالا مي‌رود، فشار اسمزي مايعات داخلي بدن افزايش مي‌يابد و براي جبران اين افزايش فشار، شخص دچار احساس تشنگي مي‌شود و آب بيشتري مصرف مي‌كند. در اين شرايط آب اضافي در بدن تجمع يافته و ايجاد ادم مي‌كند. از طرف ديگر، وجود نمك زياد در بدن موجب تجمع آب شده و شخص مبتلا به ادم يا خيز مي‌شود.

لازم به ذكر است كه تعادل فشار اسمزي مايعات داخلي براي حفظ سلامت انسان ضروري است؛ از اين رو بدن انسان براي حفظ اين تعادل، پس از مصرف نمك زياد تجمع آب را در بدن افزايش داده و به اين ترتيب موجب كاهش فشار اسمزي و حفظ تعادل آن مي‌شود.

يكي ديگر از مواد غذايي كه افراط در مصرف آن موجب ورم مي‌گردد، مواد پروتئيني است. متابوليت‌هاي دفعي پروتئين يا در واقع مواد زائد حاصل از سوخت پروتئين در بدن، مانند اوره، براي دفع نياز به آب دارند. بنابراين چنانچه مقدار زيادي پروتئين مصرف شود، براي دفع اوره و ساير متابوليت‌هاي پروتئين بايد مقدار زيادي آب نوشيد و اين نياز به وسيله مكانيزم تشنگي و نوشيدن آب زياد، تامين مي‌گردد. اما براي دفع اين آب اضافي توسط كليه‌‌ها، نياز به زمان است و اين زمان بسته به شرايط و وضعيت كليوي افراد متفاوت مي‌باشد و در طول اين مدت، شخص ممكن است دچار ادم چشم‌ها، صورت، دست‌ها و يا ساير نقاط بدن بشود.

كمبود مصرف آب و مايعات نيز از ديگر عوامل بروز ادم مي‌باشد. افرادي كه عادت به نوشيدن مقدار كافي آب و مايعات ندارند و برنامه غذايي‌شان را بيشتر مواد جامد تشكيل مي‌دهد، معمولا دچار ورم مي‌شوند؛ زيرا كليه‌هاي‌شان به مرور زمان به خوبي فعاليت نكرده و در واقع تنبل مي‌شود. در چنين شرايطي، دفع ادرار كاهش و آب ميان بافتي افزايش مي‌يابد و خيز يا ادم ايجاد مي‌گردد.

كمبود مصرف آب و مايعات علاوه بر بروز ادم، موجب اختلالات ديگري نيز در انسان مي‌شود؛ مثلا واكنش‌هاي حياتي داخلي بدن در اثر كمبود آب به خوبي انجام نمي‌شود و اختلالاتي در سلامت انسان رخ مي‌دهد.

كمبود مصرف آب همچنين موجب يبوست و عوارض ناشي از آن مي‌شود. چنانچه دفع ادرار به علت كاهش مصرف مايعات به خوبي انجام نگيرد، مواد زائد و سمي حاصل از متابوليسم مواد مغذي به خوبي دفع نشده و در بدن تجمع مي‌يابند كه موجب بروز اختلالات مختلف مي‌شوند.

كمبود آب و مايعات به سلامت و طراوت پوست نيز لطمه مي‌زند. افرادي كه مايعات كافي مصرف نمي‌كنند، معمولا دچار ادم، يبوست، خستگي و كوفتگي و ساير عوارض ناشي از عدم دفع مواد زائد از بدن مي‌شوند.

سوء تغذيه‌اي كه عمدتا در جهت كمبود پروتئين مي‌باشد و «كواشيوركور» نام دارد، در كودكان باعث ورم شديد، به خصوص در پاها مي‌شود؛ بطوريكه به نظر مي‌رسد اين كودكان چاق هستند، اما اين چاقي كاذب بوده و صرفا به علت تجمع آب در زير پوست است كه ادم يا خيز ناميده مي‌شود. بنابراين، كمبود پروتئين چنانچه شديد باشد، مي‌تواند ايجاد ورم كند.

برخي از عوارض غده تيروئيد، از جمله كم كاري تيروئيد، مي‌تواند ايجاد پف يا ورم، به خصوص در اطراف چشم‌ها كند. بسياري از اوقات ورم اطراف چشم‌ها، با اختلالات ديگر اشتباه گرفته شده و درمان‌هاي نامناسب صورت مي‌گيرد، ولي در نهايت، پس از انجام آزمايش‌هاي مختلف، علت اصلي ادم، يعني كم كاري غده تيروئيد مشخص مي‌شود.

برخي از افراد به خاطر آگاهي از لزوم مصرف آب، در نوشيدن آن افراط مي‌كنند. يكي از خرافاتي كه در اين ارتباط وجود دارد، آب درماني به مفهوم افراط شديد در مصرف آب است؛ به اين معني كه برخي افراد ساعتي يك ليوان، يعني روزانه حدود 24 ليوان آب مي‌نوشند كه معادل 6 ليتر آب است؛ از آنجايي كه انسان در شبانه‌روز به حدود 5/3-2 ليتر آب نياز دارد و نيز با توجه به اينكه بسياري از مواد غذايي مصرفي از قبيل آبميوه، چاي يا قهوه، سوپ، آش، سبزي‌ها و ميوه‌ها حاوي مقدار قابل توجهي آب هستند، نوشيدن 8-6 ليوان آب (بسته به نوع غذاها و مواد غذايي مصرفي) در شبانه‌روز توصيه مي‌شود؛ در حالي كه اين افراد حدود سه برابر يا حتي بيشتر آب مي‌نوشند. اين عمل موجب برهم خوردن تعادل الكتروليت‌ها و بروز اختلالات خطرناك از جمله ورم (خيز) سلولي مي‌شود كه مي‌تواند منجر به عوارض ناگوار يا حتي مرگ گردد. تجمع آب در زير پوست و ادم شديد در چنين مواردي رخ مي‌دهد. بنابراين، يكي ديگر از عوامل بروز ادم، افراط در مصرف آب مي‌باشد.

يكي از اختلالات ديگري كه مي‌تواند موجب بروز ادم در شخص بشود، كم خوني است. آنمي فقر آهن يا كم خوني ناشي از كمبود آهن، يكي از شايع‌ترين مشكلات بهداشتي در اقصي نقاط جهان، به خصوص در كشورهاي در حال پيشرفت است. اين بيماري، اختلالات زيادي در انسان ايجاد مي‌كند و سلامت شخص را به خطر مي‌اندازد. كم‌خوني فقر آهن در واقع شخص مبتلا را رنجور، ناتوان و آسيب‌پذير كرده و موجب كاهش شديد كارايي او مي‌شود و يكي از نشانه‌هاي آن، پف زير چشم‌هاست كه مي‌تواند فرد را از اين بيماري آگاه سازد.

چاقي بيماري ديگري است كه عوارض آن ادم يا پف آلودگي، به خصوص در صورت و اطراف چشم‌ها مي‌باشد. در افراد چاق معمولا به علت بدغذايي و پرخوري و اختلال در سوخت و ساز مواد انرژي‌زا از جمله چربي‌ها، تجمع چربي در قسمت‌هاي مختلف بدن مانند زير چانه (غبغب) و صورت وجود دارد و به علت اختلال در متابوليسم مواد مغذي، برخي اعمال طبيعي بدن از جمله دفع آب اضافي از طريق كليه‌ها (ادرار) به خوبي انجام نشده و خيز يا ادم بروز مي‌كند.

برخي افراد به علت اختلالات كليوي، قادر به دفع مقدار اضافي آب از بدن نيستند و آب اضافي حاصل از مصرف غذا و مايعات از بدن آنها، به خوبي دفع نشده و در بدن تجمع مي‌يابد و موجب ورم در قسمت‌هاي مختلف بدن مي‌شود.

كم تحركي و داشتن زندگي ساكن نيز موجب اختلال در كار تمام ارگان‌هاي بدن مي‌شود. از جمله كليه‌ها دچار تنبلي و كم كاري شده و در نتيجه دفع ادرار به خوبي انجام نمي‌گيرد و همين امر موجب تجمع آب در بدن و بروز ادم مي‌شود.

تحرك جسمي و ورزش مداوم روزانه موجب فعال شدن كليه‌ها در دفع ادرار و پيشگيري از تجمع آب زائد در بدن مي‌گردد.

توجه به نكات زير در پيشگيري از بروز ادم مفيد و ضروري است:

- كاهش مصرف نمك

- رعايت اعتدال در مصرف منابع حيواني پروتئين

- نوشيدن آب به ميزان لازم و كافي در طول شبانه‌روز

- گنجاندن ميوه‌ها و سبزي‌ها كه منابع غني بسياري از مواد مغذي بوده و نيز حاوي مقدار قابل توجهي آب هستند، به ميزان كافي در برنامه غذايي روزانه

- ادم يا ورم يك عارضه و نشانه يك اختلال جدي در بدن است؛ بنابراين به محض مشاهده هر نوع ورم يا پف كردگي در هر يك از قسمت‌هاي بدن، بايد علت آن به طور جدي جستجو و مشخص شود و براي درمان عارضه اصلي، اقدامات اساسي و سريع صورت گيرد.

- چنانچه علت ادم، اختلالات تغذيه‌اي باشد، بايد با تنظيم رژيم غذايي تحت نظر رژيم‌شناس، به رفع اين عارضه پرداخت